Ada ma’a Karasu kazasının herhangi bir nefsi bulunmayıp, Kutluca(Çaybaşı) köyünün nahiyenin merkezini teşkil ettiği düşünülebilir. Adapazarı’nın bâd-ı heva, nısf-ı arûs ve cürm-i cinâyet gelirlerinin mirliva hassı olarak ayrıldığı ve toplamının 3300 akçeyi bulduğu da anlaşılmaktadır. Biri vakıf olan 26 köy ve 3 mezranın bağlı bulunduğu Ada ma’a Karasu kazasının toplam geliri ise sadece 130.000 akçe civarındadır.
Lütfen dikkat bu yazıyı tam olarak anlayabilmeniz için Osmanlı’da şehir ve nefs kavramını, mahalle, mezra ve köy kavramını bilmeniz gerekmektedir.
Eski Sakarya’nın 26 Köyü ve 3 Mezrası
Kutluca-i Kebir nam-ı diğer Çaybaşı Köyü:
Kutluca-i Kebir (Büyük Kutluca) Köyü’nde biri müezzin, biri kuşçubaşı, biri hatib ve 26’sı Sakarya Nehri üzerindeki köprü için hizmet veren köprücü olmak üzere toplam 330 kişi yerleşik olarak kaydedilmiştir. Kutluca-i Kebir’in toplam geliri 13.598 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 2714, buğday, şa’ir, gallat, kapluca ve darıdan müteşekkil hububat ürünleri 7498, keten 300, meyve 200, çayır 200, bostan 200, Sarımsak ve soğan 400, ceviz 100, kovan, koyun, ağıl gibi hayvancılık vergilerinden 800, bozahane 200, kârhane 60, bâd-ı heva ve deştbâni 426 ve bâc-ı bazar (Ada) 500 akçe ile teşkil etmektedir.
Ayângölü nam-ı diğer Sapanca:
Sapanca’da biri imam ve hatib, biri imam, biri sakat ve biri sipahizâde olmak üzere toplam 89 kişi yerleşik olarak kaydedilmiştir. Sapanca’nın toplam geliri 3200 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 782, su biçkisi 120, değir-men 120, bâd-ı heva ve deştbâni 200, kışlak 978, Sakarya nehri iskelesi 1600 ve ihtisâb ve bâc-ı bazar vergisi 2500 akçe ile teşkil etmektedir.
Kutluca-i Sagir Köyü:
Köyde biri imam, biri hatib ve dokuzu köprücü olmak üzere 58 kişinin yanı sıra hariçten gelen biri imam, biri müezzin, biri hatib, biri müderriszâde ve ikisi mu’tak olarak kaydedilen 24 kişinin teşkil ettiği toplam 82 kişi kayıtlıdır. Sapanca’nın toplam geliri 5168 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 793, buğday, şa’ir, yulaf, kapluca ve darının içinde bulunduğu hububat vergisi 3068, keten 100, meyve 150, kovan 100, bostan 60, soğan 200, sebze 100, ceviz 50, koyun 200, otlak 100 ve bâd-ı heva ve deştbâni 147 akçe ile teşkil etmektedir.
Haydarlu Köyü:
Köyde yerleşik olarak kaydedilen 22 kişinin yanı sıra hariçten gelen 30 kişi daha kayıtlıdır. Sapanca’nın toplam geliri 7336 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 533, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 5636, keten 100, meyve 100, kovan 100, soğan 200, sebze 150, ceviz 100, koyun 100, kışlak 100 ve bâd-ı heva ve deştbâni 117 akçe ile teşkil etmektedir.
Kocaali Köyü:
Köyde 65 kişi yerleşik olarak kaydedilmiş olup, 4200 akçe gelir tespit edilmektedir. Koca Ali’nin geliri içindeki gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 660, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 2800, keten 100, meyve 100, kovan 100, çayır 30, kestane 100, değirmen 30, kârhane 20, kışlak 100 ve bâd-ı heva ve deştbâni 160 akçe ile teşkil etmektedir.
İksalı Köyü:
Kadılu köyünün yanında olduğu belirtilen köyde 20 kişinin yanı sıra 12 kişi de hariçten gelenlerin yerleşik olarak kaydedildiği görülmektedir. Köyün geliri 1000 akçe olup, hane ve mücerred vergisi 307, buğday ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 400, keten, meyve, kovan, çayır ve koyun vergisi 10’ar, bostan 5, kârhane 20 ve bâd-ı heva ve deştbâni 18 akçe ile gelir kalemlerini teşkil etmektedir .
Bollu Köyü:
Köyde biri muhassıl olan 17 kişinin yanı sıra hariçten 22 kişiden müteşekkil 39 kişi meskûn olarak kaydedilmiştir. Köyün toplam geliri 5168 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 330, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 500, keten, meyve, kovan ve bostan 10’ar, sebze 20 ve bâd-ı heva ve deştbâni 90 akçe ile teşkil etmektedir. Depecik Mezrâ’sında da 200 akçe gelir bulunmaktadır.
Sögüdlü Köyü:
Beycüğez Köyü’nün sınırında olduğu belirtilen köyde ikisinin hariçten geldiği anlaşılan 6 kişi yerleşiktir. Köyün geliri sadece 300 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergileri, hububat vergileri, sebze ve meyve, kışlak ve bâd-ı heva vergisi teşkil etmektedir.
Kızılbeylü Köyü:
Köyde biri sipahizâde, ikisi muhassıl ve biri müezzin olarak kaydedilen toplam 40 kişinin yanı sıra hariçten beş kişi daha yerleşik olarak kaydedilmiştir. Köyün toplam geliri 2300 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 452, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 1100, keten 100, meyve 100, kovan 100, pestil 120, çayır 100, otlak 148, otlak 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 148 akçe ile teşkil etmektedir.
Kadılu Köyü:
Köyde biri âmâ ve biri köprücü olmak üzere 93 kişinin yanı sıra hariçten gelen 11 kişinin teşkil ettiği toplam 104 kişi kayıtlıdır. Kadılu’nun toplam geliri 7000 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 1027, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 4400, keten 200, meyve 100, kovan 200, soğan 250, sebze 250, çayır 100, kışlak ve otlak 150, kârhane 60 ve bâd-ı heva ve deştbâni 263 akçe ile teşkil etmektedir.
Çiftlik Köyü:
Köyde 32 kişinin yanı sıra hariçten gelen dört kişinin teşkil ettiği toplam 36 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 2200 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 503, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 12000, keten 100, meyve 100, kovan 100, çayır 50, kestane 100, ağıl 20 ve bâd-ı heva ve deştbâni 127 akçe ile teşkil etmektedir.
Eşref Köyü:
Köyde biri Orhan Camii imamı olan 91 kişinin yanı sıra hariçten gelen 19 kişinin teşkil ettiği toplam 110 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 16.000 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 2110, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 10.400, keten 300, meyve 200, kovan 300, bostan 200, sebze 400, soğan 500, çayır 200, koyun 300, otlak 200, kozanlık 400 ve bâd-ı heva ve deştbâni 490 akçe ile teşkil etmektedir.
Yahşiköy:
Eşref Köyü’nden ifraz edildiği belirtilen köyde 10 kişinin yanı sıra hariçten gelen beş kişinin teşkil ettiği toplam 15 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 2400 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 169, buğday ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 1610, soğan 150, sebze 50, kovan 100, çayır 50, ceviz 60, meyve 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 161 akçe ile teşkil etmektedir.
Çiçeklü nam-ı diğer Karaköprü Köyü:
Köyde 45 kişinin yanı sıra hariçten gelen 15 kişi haymanenin teşkil ettiği toplam 60 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 4800 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 679, buğday, arpa, zahireler, kapluca ve darıdan müteşekkil hububat vergisi 2960, keten 100, meyve 150, kovan 150, çayır 100, sebze 150, soğan 300 ve ceviz 10 akçe ile teşkil etmektedir. Çekek Sekid nam-ı diğer Armudlu ekinliğinde ise 440 akçe gelir yazılı olduğu görülmektedir.
Alahane ma’a Receblü Köyü:
Köyde 26 kişinin yanı sıra hariçten gelen dört kişinin teşkil ettiği toplam 30 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 2500 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 298, buğday, arpa ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 1680, keten 100, meyve ve pestil 30, kovan 50, bostan 20, sebze 20, soğan 50, değirmen 60, kestane 100 ve bâd-ı heva ve deştbâni 100 akçe ile teşkil etmektedir.
Alahane ma’a Beyli Köyü:
Köyde 74 kişinin yerleşik olarak kaydedildiği anlaşılmaktadır. Köyün toplam geliri 2800 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 801, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 1600, keten 50, meyve 30, kovan 50, soğan 50, kestane 50, bostan 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 119 akçe ile teşkil etmektedir.
Aydoğan Köyü:
Köyde 13 kişinin yanı sıra hariçten gelen 15 kişinin teşkil ettiği toplam 28 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 2400 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 503, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 292, keten 100, meyve 50, kovan 50, bağ 100, kestane 50, bostan 50, soğan ve sarımsak 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 158 akçe ile teşkil etmektedir.
Karasu Köyü:
Köyde biri imam olan 162 kişinin yanı sıra hariçten gelen 7 kişinin teşkil ettiği toplam 169 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 7882 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 1828, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 4482, keten 400, meyve ve pestil 400, mahsul-i mürdegân-ı kul, cariye ve sığır 80, kovan 150, bostan 200, çayır 100, değirmen 60, kârhane (Ada), kestane 60 ve bâd-ı heva ve deştbâni 202 akçe ile teşkil etmektedir. Bir zamanlar Karasu/Yenimahalle
İncirlu Köyü:
Köyde biri şeyh, biri muhassıl ve üçü mu’tak olarak kaydedilen 66 kişinin yanı sıra hariçten gelen iki kişinin teşkil ettiği toplam 68 kişi yaşamaktadır. Köyün toplam geliri 3200 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 666, buğday ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 2000, keten 150, meyve 20, kovan 50, çayır 50, kışlak 160, değirmen 60 ve bâd-ı heva ve deştbâni 44 akçe ile teşkil etmektedir.
Bekçügöz nam-ı diğer Feriköy:
Köyde biri hatib, üçü kuşçubaşı, ikisi muhassıl, biri tamirci ve biri köprücü olarak kaydedilen 81 kişinin yanı sıra hariçten gelen ve biri sipahizâde ve biri de hatib olarak kaydedilmiş bulunan 38 kişinin teşkil ettiği toplam 119 kişi yerleşiktir. Köyün toplam geliri 4680 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 1035, buğday ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 2580, keten 50, meyve ve pestil 50, kovan 100, çayır 40, bostan 50, soğan 350, sebze 300 ve bâd-ı heva ve deştbâni 125 akçe ile teşkil etmektedir.
Abdal nam-ı diğer Kavaklu Köyü:
Köyde 26 kişinin yerleşik olarak kaydedildiği görülmektedir. Köyün toplam geliri 2500 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 288, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 1700, keten 50, meyve 50, kovan 100, çayır 20, kışlak 200 ve bâd-ı heva ve deştbâni 92 akçe ile teşkil etmektedir.
Tersiye Köyü:
Köyde biri muhassıl, biri müezzin ve biri kuşçubaşı olan 272 kişinin yanı sıra hariçten gelen 101 kişinin teşkil ettiği toplam 373 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 14.250 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 3695, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 8650, keten 300, meyve 300, kovan 200, bostan 300, çayır 100, soğan 200, sebze 200, değirmen, kışlak 100 ve bâd-ı heva ve deştbâni 100 akçe ile teşkil etmektedir.
Yağmurlu Köyü:
Köyde 24 kişinin yanı sıra hariçten gelen 13 kişinin teşkil ettiği toplam 37 kişi kayıtlıdır. Köyün toplam geliri 2200 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 287, buğday ve mahlûttan müteşekkil hububat vergisi 900, keten 50, meyve 20, kovan 50, bostan 100, soğan 100, sebze 50, ceviz 30, kışlak 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 63 akçe ile teşkil etmektedir.
Yavaşlu nam-ı diğer Karaköy:
Köyde biri müezzin, üçü köprücü, biri sipahizade ve 11’i kuşçubaşı olmak üzere 42 kişinin yanı sıra hariçten gelen ve biri sipahi ve biri yeniçeri olarak kaydedilen 13 kişinin teşkil ettiği toplam 55 kişinin yaşadığı anlaşılmaktadır. Köyün toplam geliri 1800 akçe olup, gelir kalemlerini hane ve mücerred vergisi 582, buğday ve karışık tahıldan oluşan hububat vergisi 800, keten 20, meyve 50, kovan 50, çayır 50, bostan 50, soğan 50, sebze 50 ve bâd-ı heva ve deştbâni 98 akçe ile teşkil etmektedir. Yavaşlu Köyü kışlaklarında ise 4600 akçe gelirin yazılı olduğu göz önüne alınırsa köyden toplam 6400 akçe gelir elde edildiği söylenebilir.
Olukça Köyü:
Köyde hane ve mücerred vergisinden 804 ve Eşme Dağı Kârhanesinden 815 akçe olmak üzere toplam 1619 akçe gelir kayıtlıdır.
Ayankutanı Köyü:
Mevlana Muhiyiddin tarafından Kandıra’daki Havlu Camii kurbunda bina ettirdiği mescidin işleri için vakfedildiği anlaşılan köyde 150 kişi kayıtlı olup, gelir yazılmamıştır.
Düzce Mezrâsı:
Hariçten ziraat olunduğu belirtilen Düzce ekinliğinin geliri 300 akçe olarak kaydedilmiştir.
İnekulu Mezrâsı:
İnekulu ekinliğinin geliri 350 akçe olarak kaydedilmiştir.
Eğdir Mezrâsı:
Eskiden köy olduğu belirtilen ekinliğin geliri 200 akçedan ibarettir. Bundan başka, Sakarya Nehri sahilindeki Söğüd Korusu zemininden 5200, Karasu iskelesinde bulunan tahta ve kerestelerden 200 akçe gelir elde edildiği anlaşılmaktadır.
Adapazarı İsmi Nerden Geliyor?
Adapazarı bölgesinde sadece Ayângölü diğer adı ile Sapanca’da ve Kutluca-i Kebir diğer adı ile Çaybaşı köyünde Pazar kurulmakta idi. Bu iki Pazar bölgenin tüm ürünlerinin sergilendiği Müslim veya gayrimüslim birlikte alışveriş yapabildikleri merkezlerdi.
Osmanlı arşiv kayıtları içerisinde önemli bir yere sahip olan Tapu tahrir defterleri 16. yüzyılda günümüz Adapazarı’nın çekirdeğinin Kutluca-i Kebir(Çaybaşı) köyünün oluşturduğunu göstermektedir. Burada kurulan Pazar çok meşhur idi. Halk arasında buraya Ada’nın Pazar’ı/Ada Pazarı denilmekte idi. Günümüz Adapazarı şehrinin ismi de buradan gelmektedir. Bu dönemde Kutluca-i Kebir(Çaybaşı) köyünün nüfusu 1000’e yakın idi.
Bölgenin en yüksek gelirini de 13.598 akçe ile bu köy karşılıyordu. Burası Geyve Boğazı’nın çıkışında Sakarya Nehri’nin hemen kıyısında Adapazarı düzlüklerinin başladığı bölgede yer alıyordu. Nehrin doğu kıyısında yer alan köy merkezi ile nehrin batısında yer alan bölgeleri bir köprü birbirine bağlıyordu. Sakarya Nehri üzerindeki bu köprünün bakımı, tamiri ve emniyeti için 26 köprücü görevlendirilmişti. Bu kişiler Kutluca-i Kebir köyünde ikamet etmekteydiler.
1967 yılı Sosyoloji Konferanslarında Mehmet Eröz, Adapazarı’nın kuruluşunda PAZAR’ın rolünü şöyle ifade eder:
“Bugünkü şehrin nüvesini teşkil eden (Ada köyü veya Nahiyesi), bir iktisadî ve içtimaî merkezdir. Her hafta kurulan pazara, civar köyler ve göçebe aşiretler halkı gelir, mahsullerini satar, sosyal mübadele, insanlar ve cemaatler arası sosyal ve kültürel alışveriş, köy veya nahiyeyi yavaş yavaş canlı bir merkez haline getirmiş, inkişafına zemin hazırlamıştır.”
Ada’nın Pazarı’nda sadece Müslümanlar veya Türkler değil bölgede yaşayan tüm etnik ve dini unsurlardan insanlar rahatlıkla gelip alışveriş yapabiliyorlardı. Osmanlı Devleti yöneticileri bu duruma özellikle önem vermekteydiler.
Osmanlı pazarlarında olduğu gibi Ada’nın Pazarı’nda da satılan mallardan Bac denilen vergi alınıyordu. Bac, Osman Bey’den itibaren Osmanlı pazarlarına giren bir vergi idi. Osman Gazi: “her kişi ki pazara bir yük getire, sata iki akçe versin ve satmasa hiç nesne vermesin” demiştir.
